Gentlemen to bed!

The Trip filminde en sevdiğim sahnelerden.

"What time is the battle?"

The Weeping Meadow (2004)

Theodoros Angelopoulos’un senaryosunu yazıp yönettiği The Weeping Meadow yirminci yüzyıl Yunanistan’ını ele alan bir üçlemenin ilk filmi. DVD ekstralarında dinlediğim konuşmasında Angelopoulos, yola tek film yapma düşüncesiyle çıktığını ama beş buçuk saatlik bir film elde edeceğini anlayınca fikir değiştirip üçleme yapmaya karar verdiğini söylüyor. Serinin ikinci filmi, henüz izleme şansı yakalayamadığım 2008 yapımı The Dust of Time. Üçüncü ve son film Tomorrow hakkında ise pek dişe dokunur bir bilgiye rastlayamadım. 

Distopya 101: Fahrenheit 451

Distopyalarla aram olduğu pek söylenemez. Yıllar önce okuduğum ve yarım yamalak hatırladığım 1984'ü saymazsak elime distopik roman almışlığım yoktur. Birkaç hafta önce okuyacağım kitapları not ettiğim defteri karıştırırken gördüm ki listeme kaydettiğim epey bir distopik roman adı var. Hazır Queens Library elimin altındayken (malum kitap satın alma orucundayım) ben en iyisi bunca zamandır ihmal ettiğim distopyalara bir bulaşayım, seversem gerisi kendiliğinden gelir, dedim.

Cennet bir kütüphane değilse nedir?

"I have always imagined that Paradise will be a kind of library." Jorge Luis Borges

Mahallemizdeki halk kütüphanesini keşfettim. Hem de taşındıktan tam üç sene sonra! Bunca zamandır neredeymiş aklım diye sorup duruyorum şimdi. Queens'teki kütüphane ağında yaklaşık elli birim var(mış). Yani sadece Queens'te elli kütüphane var. Bunun Brooklyn'i, Manhattan'ı, Bronx'u, Staten Island'ı var. Varın bu şehirdeki kütüphane sayısını siz düşünün. İstediğiniz kitap mahallenizdeki kütüphanede yoksa internet üzerinden istiyorsunuz, diğer birimlerden geliyor. Bekleme süresi bir en fazla iki hafta. Bunun yanı sıra kütüphanelerin geniş de bir film koleksiyonu var. Burası benim gibi açgözlüler için tam bir mabed. İstediğiniz kadar açgözlü olabilirsiniz çünkü her şey bedava! Ne zaman gitsem elim kolum film dolu çıkıyorum içerden. Haftada en az iki gün ordayım. İçerisi her daim dolu. Yaşlısı, genci, öğrencisi, emeklisi her kesimden insan kütüphanenin üyesi.

Değişiklik

Geçen gün kapıldığım bir buhran sonucu blogun şablonunu değiştirdim. Atraksiyonlu bir şablon seçtim. Gerçi tek hadisesi tepede üç hareketli kare olması yoksa gayet basit bir görünümü var. (Hemşirem hemen "Aaa flash olayına girmişsin" dedi bu olaylardan anlayan biri edasıyla. Ben yaptığım şeye "flash" dendiğinden bile bihaberdim oysa.) Bu değişiklikten aldığım gazla blog ismi ve adresi arasındaki ikiliğe de son verdim. Kıymetlim, ilk gözağrım A Midsummer Night's Dream de ebediyete intikal etti. Benim eserek aklım yarın buraya başka bir isim de koyabilir, belli olmaz tabi. Ama yeni bir buhran dalgasına kadar vaziyet budur.

Edit: Atraksiyonlu şablon bana göre değilmiş. Denemiş ve yanılmış oldum. Sonuç: sadeliğe geri dönüş.

Weekend Update

Ekim ayı hızlı başladı. Önce Zadie Smith'in Hunter College'daki söyleşisine gittik Ece'yle. Zadie Smith New York Üniversitesi Yaratıcı Yazarlık (Creative Writing) programına 2010 yılında dahil olmuş ve o günden beri burada ders veriyormuş. Nasıl zarif, ses tonu nasıl güzel bir hatunmuş kendisi! Bendeki On Beauty'nin arka kapağındaki resmi resmen kadına haksızlık ediyormuş. Hunter'daki söyleşisine henüz yazmakta olduğu NW isimli son romanının ilk bölümünü okuyarak başladı. İki kadın karakterin diyaloglarının epey yer tuttuğu bu bölümde kadınları farklı tonlamalarla okudu. Dümdüz bir okuma yapmadı. Resmen gözümüzün önünde canlandırdı iki karekteri de. Okumanın ardından dinleyecilerin sorularını yanıtladı. Kitabı için "200 sayfalık çok kısa bir şey" dedi sürekli. Bir dinleyicinin "Kitaplarınızı yazarken sonunun nasıl olacağını önceden kurgulayıp mı yazıyorsunuz?" sorusuna "Hiç kitaplarımdan birini okudunuz mu? Sonunu biliyormuş gibi mi görünüyorum sizce?" diye yanıt verdi. Eskiden daha kolay yazdığını, belki de bu işin gençken daha kolay yapıldığını, eskiden kitaplarına daha çok vakit ayırabildiğini, artık öyle olmadığını, ama yine de her gün kütüphaneye gidip 3-4 saat çalıştığını anlattı. Söyleşinin ardından da biz fanilerin kitaplarını imzaladı.

Bir Anti-Başkahraman: Nicholai Hel

Shibumi’nin adını ilk duyduğumda sanırım liseye yeni başlamıştım. Çok yakın bir arkadaşımla beraber Bakırköy’deki Martı kitabevine gider, saatler geçirirdik. O günlerden birinde raflardan çekip çıkarmıştı; “bunu oku çok seveceksin” diyerek. Nedendir bilinmez kitabı satın almadım o gün. Sonra da unuttum gitti. Yıllar sonra tekrar karşıma çıktığında büyük bir hevesle alıp okumaya başladım Shibumi’yi. Okur yorumları çok iyiydi. Üstelik kitabı birlikte okuduğum kitap kulübünün üyelerinden de beğenildiğine dair notlar geliyordu. Thriller tarzı kitapların ezelden beri hayranıydım. Güzel bir okuma seyri olacaktı... diye düşünürken bir baktım işler hiç de hayal ettiğim gibi gitmiyor. Kitabı bir türlü sevemiyorum. Ama inadım inat kel murat, “Biraz daha okuyayım belki severim” diyerek ilk yüz sayfayı devirdim. Orada biraz hareketlenmeye, benim de keyfim yerine gelmeye başladı. Lakin bir müddet sonra kabus geri döndü ve sıkıntıdan çatlaya patlaya, sırf yarım bırakmış olmamak adına bitirdim Shibumi’yi.

Kırmızı Pelerinli Kent

Hevesle başladığım Trevanian’la bir güzel papaz olduktan sonra “Türkçe bir şeyler okuyayım da şu nalet havam dağılsın” diyerek başladım Aslı Erdoğan’ın Kırmızı Pelerinli Kent’ine.  “Rio’da geçen harika bir kitap” demişti seneler önce birisi. Kitaba başlamadan önce huyumdur, yazarla ilgili ne tür bilgi varsa ilk onu okurum. Kimdir, nedir, kaç yaşındadır, başka neler yazmıştır? Aslı Erdoğan’ın Rio’ya doktora yapmaya gittiğini, 2 sene sonra doktorayı bırakıp yazarlığı seçtiğini okudum. “Sayın Erdoğan, neden Rio?” diye soracak olsam yanıtı oradaydı. 2 sene yaşamıştı, o yaşanmışlıktan geriye kalanlar yolunu bu kitapta bulmuş olmalıydı.

Les Petits Mouchoirs

Fransız sinemasını seviyorum. Başka bir ülke sineması için bunu söyleyebilir miyim emin değilim ama Fransız filmlerine karşı hep bir sempatim var. Dillerini öğrenmek için verdiğim onca emeğin bunda etkisi var mıdır bilinmez ama konusunu bilmeden, sırf Fransız filmi diye izlediğim filmler mevcut. Les Petits Mouchoirs (Little White Lies, mot-a-mot çeviriyle Little Hankerchiefs) da bunlardan biri. (Tamam itiraf ediyorum; kadroda Marion Cotillard ve François Cluzet’nin olduğunu biliyordum; yani o kadar da rastgele izlemedim.) İnsan ilişkilerine odaklanan, izleyeni sıcacık saran ve son bölümü hariç samimiyetinden hiçbir şey kaybetmeyen bir film Les Petits Mouchoirs.  

In A Better World (Haevnen)

Danimarkalı yönetmen Susanne Bier imzalı In A Better World (Haevnen) Danimarka-İsveç ortak yapımı. Filmin orijinal adı Haevnen aslında intikam (Revenge) anlamına geliyor. Buradan filmin bir intikam hikayesini anlattığı düşüncesi çıkabilir. Oysa film pek çok bakımdan birbirinden farklı iki coğrafyada yaşanan şiddeti, onu uygulayanları, ona maruz kalanları ve bu şiddete verilen tepkiyi geniş ilmeklerle birbirine ören bir hikayeyi ele alıyor. 

Last Train Home

Göç etmek denince akla genellikle uluslararası göç gelir. Oysa Türkiye dahil pek çok ülke yakın geçmişte kırsal alandan kentlere iç göç yaşadı. Bir çoğu hala yaşamaya devam ediyor. Çin, 130 milyonluk iç göçmen nüfusuyla kırsaldan kente yönelen bu hareketi en yoğun yaşayan ülkelerin başında geliyor. Last Train Home yılda sadece bir kere, o da yeni yılda uzun ve yorucu bir yolculuk yaparak evlerine gidebilen bu fakir insanların yaşadığı trajedileri göçmen Zhang ailesinin hayatı üzerinden seyirciye aktarıyor. 

Kaç Zil Kaldı Örtmenim?

Kaç Zil Kaldı Örtmenim, 1995 senesinde, Diyarbakır'ın Silvan isimli küçük kasabasına tayini çıkan 23 yaşında genç bir öğretmenin hikayesi. Konusu İki Dil Bir Bavul filmini izleyenler için epey tanıdık. Fizik öğretmenliği bölümünden mezun olduktan sonra MEB tarafında Diyarbakır'a atanmasıyla başlıyor Hoca'nımın öyküsü. Ailesi ve arkadaşlarının ikazlarına, telkinlerine rağmen içinden bir ses oraya gitmesi gerektiğini söylediği için düşüyor yollara.

Belki vaziyeti görürse İstanbul'a dönmeye ikna olur diye umutlanan anne babasıyla Diyarbakır'a varıyor. Ertesi gün yapılan kurada kimsenin gitmek istemediği, faili meçhul cinayetleriyle ünlü Silvan çıkıyor şansına. Aile iyice huzursuz. Silvan'daki okulun müdür yardımcısı Ali Bey kurada Silvan'ı çeken öğretmen adaylarını çevresine topluyor. Yaşadıkları tedirginliğin farkında olduğunu belirtip hep beraber Silvan'a kısa bir gezi yapmalarını öneriyor ve kararlarını bu geziden sonra vermelerini rica ediyor. Bu teklifi kabul edip günübirlik Silvan'a gidiyorlar. Günün sonunda kararını veriyor Hoca'nım. Kalıcam diyor. Bir yıl sürecek Silvan macerası da böylece başlamış oluyor.

Dogtooth (Kynodontas)

Dünyanız anne-babanız ve kardeşlerinizle birlikte yaşadığınız evin sınırlarından ibaret olsaydı nasıl bir hayatınız olurdu hiç düşündünüz mü? Kendiniz ve çevrenizle ilgili bildiğiniz her şey onların size anlattıklarından ibaret olsa? Okula gitmeseniz, hiç arkadaşınız olmasa? Televizyon, radyo gibi dış dünyayı evinize taşıyan teknolojik icaatlardan bihaber olsanız? İnsanı şekillendiren aile ve toplumsa, denklemden toplumu çekip çıkardığımızda nasıl bir birey elde ederiz? Yönetmenliğini Yorgos Lanthimos'un yaptığı Dogtooth (ya da orijinal ismiyle Kynodontas) işte bu soruya yanıt arıyor.

İsimlerini bilmediğimiz anne-baba, 2 kız ve 1 erkek kardeşten oluşan aile filmin temel konusu. Şehir merkezinden uzakta, geniş bahçeli, havuzlu, büyük bir evde yaşıyorlar. Baba hergün arabasıyla işe gidip geliyor. Anne ve çocuklar evden hiç ayrılmıyorlar. Dış dünyadan tamamen sterilize bir hayatın içinde büyüyen çocuklar kendileri ve çevreleri ile ilgili her türlü bilgiyi anne ve babadan öğreniyorlar. İlk defa duydukları her kelime için anne hemen bir tanım uyduruyor. Mesela "deniz" kelimesinin anlamının "sandalye" olduğunu söylüyor. Gökyüzünde gördükleri uçakları oyuncak zannediyorlar. Evin kapısından dışarı adım atamayacaklarına, sokağa çıkmak isterlerse bunun sadece arabaya binerek mümkün olacağına, arabayı kullanma zamanınınsa köpekdişleri (dogtooth) düşünce mümkün olacağına inanıyorlar. Bir gün hayatlarına babalarının fabrikasında çalışan genç bir kadın giriyor. Oğluyla birlikte olsun diye babanın düzenli olarak eve getirdiği Christina, bu yalıtılmış hayatın ortasına düşüyor ve anne-babanın öngöremediği bir takım değişikliklerin tetikleyicisi oluyor.

Dogtooth sosyal deney gibi bir film. Bireyi toplumun etkisinden tamamen yalıtılmış bir ortamda, sadece ailesinin yönlendirmeleri ile yetiştirirsek ne elde ederiz sorusuna bir yanıt arıyor. Bununla birlikte böylesine steril bir ortama dış dünyadan ufak bir temas gönderildiğinde oluşabilecek etkiyi de irdeliyor. Ağır bir anne-baba otoritesi altında yetişen, ama dış dünyayı bilmedikleri için bu otoritenin çok da farkında olmayan üç kardeş filmin denekleri. Dışarıyı merak etmiyor değiller tabi. Bahçe duvarının ardında kalanlar onlar için tam bir gizem. Aynı zamanda korku kaynağı. Anne ve babaları da bu korkuyu körüklemek için ellerinden geleni yapıyorlar. Dış dünyanın temsilcisi Christina'nın evlerine gelmesiyle bu yalıtılmış hayat bir yerinden çatırdamaya, dış dünyaysa temas ettiği bireyi dönüştürmeye başlıyor. Dönüşen birey otoritenin farkına varıyor ve zaman içinde ona başkaldırıyor.

Filmin konusunu okumadan, "hazır Netflix'de karşıma çıkmışken izleyeyim zaten Oscar adayıydı" diye düşünerek izlemeye başladım. İlk 10 dakika ne olup bittiğini anlamaya çalışarak geçti. Durağan, olduıkça yavaş akan bir film. Baba rolündeki Christos Stergioglou'nun performansına hayran kaldım. İnsanı koltuğunda rahat rahat oturtmayan, durmadan rahatsız eden, çocukların naifliklerine ara sıra güldüren, sürrealist bir tuhaf film Dogtooth.

Heartbreaker (L'arnacoeur)

Yönetmenliğini Pascal Chaumeil'in yaptığı 2010 yapımı filmin başrolünü Vanessa Paradis ile Romain Duris paylaşıyor. Vanessa Paradis'yi daha önce izleme fırsatım olmamıştı ama Romain Duris ile yolumuz yıllar önce L'Auberge Espagnole'da kesişmişti. İspanya'ya exchange öğrenci olarak giden ve kendisi gibi farklı farklı ülkelerden gelen öğrencilerle aynı evi paylaşan Xavier'di o filmde. Üzerinden geçen sekiz yıllık sürede iyice serpilen (!) Romain Duris (ve Birol Ünel tarzı saçları) bu filmde karşımıza para karşılığı kadınların ilişkilerini bozan profesyonel "kalp kırıcı" Alex olarak çıkıyor.

Alex "sipariş" üzerine kadınların ilişkilerini bozan, beraber oldukları erkekten ayrılmalarına neden olan, hayatını bu yolla kazanan bir adam. İki de yardımcısı var: Melanie ve Marc. Üç kişilik ufak bir ekip olarak çalışıyorlar. Melanie ve Marc hedefteki kişi hakkında gerekli araştırmaları yapıp kılıktan kılığa girerek Alex'in oynadığı oyunlarda rol alırken, Alex kadınları baştan çıkarıp aslında ne kadar mutsuz bir ilişki yaşadıklarını anlamalarını sağlıyor. Ekibin iki önemli kuralı var: Bir, Alex ilişkisini bozduğu hiçbir kadınla birlikte olmuyor. İki, mutlu bir ilişki yaşadığını zanneden ama aslında mutsuz olan kadınları hedef alıyorlar. Bir gün zengin bir müşteri kapılarını çalıyor ve Alex'ten kızı Juliette'in ilişkisini bozmasını istiyor. Ekip hemen ön çalışma yapıyor ve Juliette'in mutlu bir ilişki yaşadığına, yani onların hedefledikleri kadın profiline uymadığına karar veriyor ve müşteriyi reddediyor. O sırada beklenmedik bir sorun ortaya çıkıyor. Alex'in mafyöz kılıklı bir adama 30 bin euro civarında borcu olduğu anlaşılıyor ve adam onu borcuna karşılık ölümle tehdit ediyor. Paraya sıkışan Alex yelkenleri suya indiriyor ve Juliette'in babasına işi kabul ettiğini haber veriyor.

Heartbreaker üzerine fazla kafa yorulacak bir film değil. İlişkiler üzerine yeni bir şeyler söylemiyor. Zaten öyle bir iddiası da yok. Eğlenceli bir film. Anlatımı insanı asla sıkmıyor. Oyunculuklar başarılı. Yan karakterleri, özellikle Marc'ı çok sevdim. Hani "beni yorucak bir film izlemek istemiyorum ama Amerikan komedileriyle de zaman harcamak istemiyorum" dediğiniz anlar için birebir. Amerikan filmi olsa ortalama bir romantik komediden öteye gidemezdi herhalde ama Fransız tornasından çıkması başka bir hava katmış. Film müzikleri eski ve tanıdık. Ve evet, Monte Carlo gerçekten güzel bir şehirmiş. Sırf şehrin görüntüleri için bile izlenebilir.

Die Fremde

Göç olgusu akademik alanlar arasında en çok ilgimi çeken mesele olduğundan mıdır bilmiyorum ama Die Fremde varlığını öğrendiğimden beri listemde izlenmeyi bekliyordu. Film, Almanya'da yaşayan Türkiye göçmeni bir ailenin, kocasını terk edip Almanya'ya geri dönen kızları ile yaşadığı ilişkiyi konu alıyor.

Umay, yıllar önce Türkiye'den Almanya'ya göç etmiş bir ailenin en büyük çocuğu. Almanya'da doğup büyümüş (filmde açık açık söylenmese de). Evlenip İstanbul'a yerleşmiş. Cem isminde bir oğlu var. İstemediği, mutsuz bir evliliğin içine hapsolan Umay, bir gün oğlunu yanına alıp Almanya'ya ailesinin yanına gider. Onun bu ani ziyaretine şaşıran aile ilk başta olan biteni tam anlamaz. Umay'ın geri dönmek istemeyişine önce nasihatler vererek karşı çıkarlar. Onun kararlılığını anlayınca işin içine bağrışlar çağrışlar, hakaretler girer. Umay'ın kocası Kemal telefon açıp karısını istemediğini, sadece oğlunu geri istediğini söylediğinde gerginlik iyice artar. Babası ile erkek kardeşlerinin konuşmasına kulak misafiri olan Umay, Cem'i Kemal'e vermek için bir plan yaptıklarını anlar. Ailesinin kendinden yana tavır almayacağının farkına varan Umay, hayatının değiştirecek adımı işte o gece atar.

(Filmi izlemediyseniz ve izlemeyi düşünüyorsanız buradan sonrasını lütfen okumayın.)

Filmin ana karakteri Umay. Cem dahil geri kalan herkes Umay'ın hayatına aile veya arkadaşlık bağı ile bağlanmış yan karakterler. Bazılarının görünürlüğü diğerlerinden fazla da olsa film özünde Umay'ın hikayesini anlatıyor. Zorla mı yoksa kendi isteği ile mi evlendiğini bilmesek de filmin en başında hepimize gösterilen o ki mutsuz bir evliliği var Umay'ın. Kemal ile ilgili elde fazla verimiz yok. Oğluna ve karısına şiddet uygulamaktan kaçınmayan bir adam olduğunu biliyoruz sadece. Karısına "Almancı orospu" dediğini bir de. (Bu, filmin içine yerleştirilmiş şık bir eleştiriydi aslında. Hem Türklerin Almanya'daki göçmenlere hitap ederken "Al(a)mancı" lafını aşağılamak amaçlı kullandığına hem de yaşadıkları ülkelerin kültürüyle büyüyen ikinci kuşak kız çocuklarına "bozulmuş" muamelesi yapılmasına göndermeydi.)

Aile içi şiddet ve namus meselesi gibi konuları Türkiye gibi "gelişmekte olan" (bu tabirleri kullanmak zorunda kalmaktan hoşlanmıyorum ya neyse) ülkeler üzerinden anlatmanın bazı riskleri var. Özellikle de Batılı izleyiciyi hedefleyen filmlerde. Bunlardan birisi hikayeyi aktarırken olan biteni Batı'cı bir üslupla, tepeden bakarak, üstünkörü eleştirmek, meselenin dinamiklerine işaret etmeden sorunu "gelişmiş/gelişmemiş" çizgisinde ele almak. Die Fremde bu hataya pek düşmüyor. Dinamiklere layıkıyla işaret ettiğini düşünmesem de basmakalıp bir yaklaşımla ele almıyor hikayeyi.

Umay'ın babası kızına duyduğu sevgi ile inandığı ahlak anlayışı arasında sıkışıp kalmış. Kesinlikle sevgisiz bir baba değil. Kızıyla gülerek televizyon izlediği sahne ile hastanede özür dilediği sahne bunun delili. Ama içinde yaşadığı muhafazakar toplumun önünde durup kızına arka çıkacak, bu uğurda topluluktan aforoz edilmeyi göze alacak kadar güçlü değil.

Umay'ın annesi ile ilişkisi babasıyla ilişkisi kadar yoğun işlenmemiş. Babanınki gibi bir ikilem yaşıyorsa bile çok iyi aktarılamadığı kanaatindeyim. Biraz fazla donuk, fazla silik bir karakter olarak yer etti bende. Arada bir höt söt eden büyük oğluna "şiiişt" demek dışında dişe dokunur bir işlevi olmadı film boyu. Bir de şiddet gördüğü kocasının evine dönmek istemeyen büyük kızına tokadı basarken küçük kızının evlilik dışı hamile kalmasına sadece "Mahvolduk" diye tepki göstermesi çok inandırıcı gelmedi. Gerçi burada babanın da tepkileri biraz sönüktü. Umay'a bizi rezil ettin diye bağırdığı halde küçük kızının bu durumuna içlenmekle yetindi sadece.

Umay baba evinden oğluyla beraber kaçıp sığınma evine yerleşse de ailesinden umudu kesmiyor. Onu yine aralarına almaları, yeni hayatını kabullenmeleri için her yolu deniyor. Ta ki umudunu tümüyle kaybedip şehir değiştirmeye karar verene dek. Ölüm kararının alınması bana biraz zorlama geldi. Neden aldılar ki o kararı? Alman bir sevgilisi olduğu için mi? Çocuğu Kemal'e vermek istemediği için mi? Bir de neden Türkiye'ye gitti ki baba? Bu kararı aldıktan sonra kalp krizi geçirmesi, hastanede Umay'dan -olacaklar için- özür dilemesi kızına olan sevgisinin o sırada baskın çıkması "tek düze, tek tip, otoriter, töreci baba" olmaması, karakteri daha gerçekçi yapmış.

Sibel Kekilli'yi Umay rolünde beğendim. Hele hele Cem'i kaçırmak istedikleri sahnede ve son sahnede çok etkileyiciydi. Settar Tanrıöğer de kızına olan sevgisi ile inandığı değerler arasına sıkışan baba rolünde başarılıydı. Derya Alabora ise bence bu rol için iyi bir seçim olmamış. Canlandırdığı rol müydü sebep bilemiyorum ama çok silik kalmıştı.

Die Fremde bazı tutarsızlıklarına ve zorlamalarına rağmen Umay ve ailesinin yaşadığı dramı bilindik kalıplara, stereotiplere sığdırmadan anlatıyor. Hikayeyi, İslam ya da Türk kültürünü suçlamadan, onları günah keçisi ilan etmeden ele alıyor. Böylelikle Batılıların pek beğeneceği ilericilik/gericilik söylemini yeniden üretmiyor. Düşünce yapısını ve davranış şekillerini eleştirirken bunu belli bir dini ya da etnik gruba mal etmiyor. Bu gerçekten düşülmemesi gereken bir tuzak. Die Fremde bu zor görevin altından başarıyla kalkıyor.

Bir De Baktım Yoksun

"Sen hayran olduklarımdan fazlasıydın, Albert Atay'dan daha gerçektin, evdeki adamdın, yan odadaki otoriteydin, masadaki neşeydin, sokaktaki hapşırık, rakı sofrasındaki fıkraydın. Genetik haritamdın. Babamdın."

Okuduğum ikinci hikaye kitabı Yekta Kopan'dan Bir De Baktım Yoksun oldu. Daha önce hiç okumadığım bir yazardı Yekta Kopan. Fil Uçuşu isimli blogunu keşfettiğimden beri okumak istiyordum bu kitabını. 2010 Yunus Nadir Öykü Ödülü'nü kazanmıştı. Hemşirem de okuyup beğendiğini belirtince öykü möykü demeden listeme ekledim.

Kitabın babasını kaybettikten sonra yazdığı hikayelerden oluştuğunu belirtmekte fayda var. Çünkü biri hariç (Kertenkele) bütün hikayelerin arka planında bir baba var. Bazılarının kenarından sızmış içeri, bazılarınınsa bel kemiği oluvermiş. Bir De Baktım Yoksun bir kaybediş kitabı aslında. Kaybedilenle hesaplaşma, gidenin yokluğuna alışma, kendini alıştırma kitabı. Ölümün köşesine sinmediği tek bir hikaye bile yok. Bununla beraber hikayeler ajitasyondan oldukça uzak. Evet bazıları gerçekten hüzünlü ama hiçbiri ölüm üzerinden prim yapmaya çalışmıyor. Kitabın kapak fotoğrafı gibi ismi de güzel: Bir De Baktım Yoksun. Ölüm de tam böyle bir şey değil mi? Anlık. Bir an varsın, sonra yoksun. O andan sonra artık sadece hayatını paylaştığın insanların anılarındasın, rüyalarındasın, anlattıkları hikayelerde, dört bir yana koydukları fotoğraflardasın. Çünkü artık sadece onlar yaşadığı sürece varsın.

Hikayelerin hepsi birincil ağızdan anlatılmış. Belki de bu sebepten, hep Yekta Kopan canlandı gözümün önünde okurken. Goncagül'ü bulmak umuduyla çocukluğundan beri korktuğu Yeşil Ev'in bahçesinde babasıyla karşılaşırken; Londra sokaklarında sırtında çantası babasının hayalini gerçekleştirmeye çalışırken; Ayfer'le Beyoğlu'nu boydan boya yürüyüp bir antikacı dükkanında geçmişe dalıp giderken; annesi ve kızıyla rakı masasında sohbet ederken; karısı ve ölü japon balıklarıyla hesaplaşırken ve babasının cenazesini ona anlatırken gözlerimin önünde hep Yekta Kopan vardı.

En sevdiğim hikaye İyi Uykular oldu. Babasına kendi cenaze törenini anlatarak bu kaybedişle hesaplaşmasını oldukça yaratıcı buldum. Cenaze gibi özünde son derece duygu yüklü ve hüzünlü bir vedalaşmayı yer yer espirili bir dille anlatmış Yekta Kopan. Aktardığı cenaze izlenimleri aslında bu ölümü kabullenişin tohumlarını atmasına yardımcı oluyor. Çünkü başımızdan geçen şeylerin gerçekten yaşandığına kendimizi inandırabilmemiz için onu yüksek sesle söylememiz gerekir bazen.

Bir De Baktım Yoksun akıcı dili, alıntıları, bir çok yazara yaptığı göndermelerle iyi yazılmış bir kitap. Raflarda çürümeye terk etmeyeceğim, ara ara herhangi bir öyküsünü açıp tekrar okuyacağım cinsten.

Erken Kaybedenler

Aslında öykü kitabı okumayı çok tercih etmiyorum. Hikaye ve karakterlere tam ısınmışken bitmesinden, yeni bir hikayeye ve yeni karakterlere alışma sürecinden ve bu döngünün kitabın sonuna kadar böyle devam etmesinden hoşlanmıyorum. Saçma bir gerekçe gibi gelebilir kulağa. Ama ani değişiklikten ve yenilikten çok da hoşlanmayan benim gibi biri için gayet mantıklı aslında. Benim bütün huzursuzluğum alışana kadardır. Sadece kitap okurken değil, her şey için bu böyle. Dolayısıyla hikaye kitapları benim için gereğinden fazla ani değişiklik ve alışma süreci demek. Bu yüzden fazla tercih etmiyorum.

Kendimden beklenmeyecek bir performans gösterdim ve geçtiğimiz ay içinde 2 öykü kitabı okudum. İlki Emrah Serbes'in Erken Kaybedenler'i. Daha önceki iki kitabının aksine, okurun karşısına öykü kitabı ile çıkıyor bu sefer. Kitapta sekiz hikaye var. Ergenlik dönemindeki erkek çocuklarının hayatlarından farklı kesitler sunuyor her biri. Kimi çocukların adı var. Kimilerinin yok. Anne-babasını bir trafik kazasında kaybettiği için anneannesi tarafından büyütülen; ağbisini kendine rakip görüp onunla yarışan; ilk aşkı yaşayan; milliyetçiliğin kıskancında kalan; hala arkadaştan sayılmak için onu seven kızı satan; özel ders aldığı yaşça kendinden büyük kıza aşık olan; aşkına karşılık alamayan erkek çocuklarının hikayesi bunlar.

Hikayelerin üstünde örtüştüğü meselelerden biri erkekliğin tanımı sorunsalı. Nedir erkek olmak; ne demektir; ne tür hal ve davranışları gerektirir? Uzun zaman önce hemşiremin gösterdiği bir makale başlığını çağrışıtıyorlar bana: "Erkeklik en çok erkeği yorar." Toplumun biçtiği erkeklik kalıplarını eğip büküp üzerlerine oturtmaya çalışan "küçük" erkekler hepsi. Bir diğer mesele ise erkek çocuğunun en büyük otorite figürü olan baba ile iletişimi (ya da iletişememesi). Freud'un açıklamaktan çok keyif alacağına inandığım durumlar var: babayla edilen kavgalar, içinden çıkılamayan çatışmalar, sürüp giden sorunlar. Sanırım her erkek çocuğu baba ile kavga etmenin, anlaşamamanın mutluluğunu(!) bir gün mutlaka tadıyor. Erkek kardeşim olmadığından "ergen erkek sendromu" nedir bilmiyordum. Kanıtlaması gereken erkekliğinden her gün sınava çekilen erkek çocuklarının yaşadığı gerilimlerden habersizdim. Evet okulda Freud okuduk vs. ama teorik kavramlar yerine elle tutulur hikayelerle karşılaşmak insanı daha çok etkiliyor. Hikayeleri örtüştüren bir diğer mesele de -tabi ki- karşı cinsi fark etme ve cinselliği keşfetme süreci. Bir de tabi "kaybetme" meselesi. Herkesin kaybettiği birileri, ya da bir şeyleri var hayatta. Ben açıkçası Erken Kaybedenler başlığını belli bir gruba yönelik bir tanımlama olarak algılamadım. Neticede hepimiz bir şeyleri kaybediyoruz büyürken. Bu kitabın kaybeden erkek çocuklar ile sınırlı olması bu gerçeği değiştirmiyor diye düşünüyorum.

Kitabın dili her zamanki Emrah Serbes dili. Abartısız, yalın, akıcı. Önceki iki kitabında olduğu gibi okuması rahat. Kendine has espri anlayışı ve tabi ki yaratıcı küfürleri yine sayfalarda yerini almış. Çocukların düşünce yapıları ve kurdukları cümleler biraz "büyümüş de küçülmüş" havası taşıyor. Hepsi yer yer biraz fazla olgun konuşuyor ama hikayeleri enteresan kılan noktalardan biri de bence bu. Yaşanan olayları o yaşta bir çocuk o cümlelerle yorumlayamaz belki ama ileri bir yaştan geriye dönüp baktığımızda neyin neden yaşandığını, aslında ne anlama geldiğini o cümlelerle biz yorumlayabiliriz. Yaşanan çekişmeleri, toplumun biçtiği kıyafetleri ölçüp biçmeleri, içine sığmaya çalışırken meydana gelen gerilimleri biz anlayabiliriz. Zaten kitap da biz anlayalım diye bizim için yazılmış, 15 yaşındaki ergenler okusun ders alsın diye değil.

Benim en sevdiğim hikayeler "Anneannemin Son Ölümü" ve "Kimi Sevsem Çıkmazı" oldu. Birisi açılış, diğeri kapanış hikayesi. Bir yazar hikayelerini nasıl sıralar, neye göre sıraya koyar bilmiyorum ama ikisi de gayet yerinde olmuş.

Emma

Jane Austen denince akla ilk Pride and Prejudice gelir. 1995'te yayınlanan ve Jennifer Ehle ile Colin Firth'ün başrolü paylaştığı mini dizinin bunda etkisi epey büyük olsa gerek. BBC'de yayınlanan bu mini diziyi hemşiremin odasından kendi odama taşıdığım minik ekran televizyonun karşısında, konuşulanları yarım yamalak anlayarak izlediğim geceleri hatırlıyorum. Sonra bir gün TRT 2'nin gece filmleri kuşağında karşıma Emma çıktı. 1996 yapımı, Gwyneth Paltrow'lu Emma, Pride and Prejudice kadar olmasa da, hoşuma gitmişti. Madem iki yapımı da beğendim, oturayım da doğru dürüst romanları okuyayım demiştim.

Lakin Jane Austen ile ilgili şöyle bir maruzatım var: yazdıklarını okuyamıyorum! İçim sıkılıveriyor, bir kaç sayfa sonra kitabı elimden fırlatmak için dayanılmaz bir istek duyuyorum. Sanırım bunda benim de biraz payım var. Türkçe çevirisi yerine ağdalı, you'ların thou olduğu eski İngilizceli versiyonundan okumaya çalıştığım için sıkılmış olma ihtimalim kuvvetle muhtemel. Yine de olayın sadece dil olmadığı, anlatım tarzıyla ilgili hoşuma gitmeyen bir şeyler olduğunu da düşünüyorum. Kitapları okumaya çalışalı epey oldu, bu yüzden nedenler üzerine sağlıklı bir analiz yapmam mümkün değil. Ama şu kadarını söyliyeyim, Jane Austen okumaya elim o günden beri kolay kolay gitmez.

Ama iş sinemaya/televizyona uyarlanmış Jane Austen romanlarını izlemeye gelince iş değişir. Bu yüzden PBS'in 2009 sonbaharında yayınlanan 4 bölümlük mini dizisi Emma'ya rastgelince tereddütsüz başladım izlemeye. Başrollerini Romola Garai (Emma Woodhouse) ve Johnny Lee Miller'in (Mr. Knightley) paylaştığı mini dizide Albus Dumbledore rolüyle (de) hatırlayacağımız Michael Gambon (Mr. Woodhouse) da var. Çekimlerin büyük kısmı İngiltere'deki Kent eyaletine bağlı Chilham'da gerçekleştirilmiş. Seride bol bol seyrettiğimiz muhteşem doğa manzaraları işte buraya ait. Zaten oldukça turistik bir yermiş. Hatta bir çok başka film ve dizinin de çekim yeri olmuş.

Konudan kısaca bahsetmek gerekirse, Emma annesini çok küçük yaşta kaybetmiş, babası tarafından büyütülmüş üst sınıftan bir kızdır. Ablası evlenip Londra'ya yerleştikten sonra babası ile başbaşa kalır ve hem evin hem de babasının bakımını üstlenir. Emma çöpçatanlık konusunda son derece yetenekli olduğuna inanır. Komşuları ve Emma'nın çocukluktan beri arkadaşı olan Mr. Knightley onu başkalarının işlerine karışmaması konusunda defalarca uyarsa da çöpçatanlık sevdasından vazgeçmez. Üstelik dadısı ile Mr. Weston'ın arasını yapıp evlenmelerine vesile olunca kendine olan güveni iyice artar. Yeni edindiği arkadaşı Harriet üzerinde de "yeteneğini" denemeye karar verir. Oysa bu kararın doğuracağı sonuçlar Emma'nın hayatında pek çok şeyin değişmesine neden olacaktır.

Açıkçası Romola Garai'yi Emma rolünde çok beğendim. Öylesine inandım ki onun gerçekten Emma olduğuna, nasıl Mark Darcy denince aklıma Colin Firth geliyorsa, Emma denince de Romola Garai geliyor artık. Bir de yüz mimiklerini çok başarılı kullanmış, Emma'nın bütün duyguları yüzüne yansıyordu her sahnede. Johnny Lee Miller da ağırbaşlı, olgun, yer yer alaycı, Emma'nın dengeleyicisi ve tamamlayıcısı Mr. Knightley rolünde gayet başarılı. Michael Gambon kızının sağlığı konusunda devamlı evhamlanan, kısa mesafeli bir gezi için bile evden ayrılacak diye kederlenen, otoritesiz baba rolünde çok iyi. Açıkçası geri kalan karakterler arasında da gözüme batan, rahatsız eden kimse olmadı. Dizinin anlatımına yönelik eleştiri getirebileceğim bir nokta Emma'nın geçirdiği dönüşümün çok kısa sürede gerçekleşmesiydi. Elizabeth Bennet'ın yaşadığı dönüşüm aceleye gelmeyen bir dönüşümdü mesela. Bu biraz öyle değil. Hikayeyi bilmeyenler adına fazla detaya girmeyeyim ve o kadar kusur kadı kızında da olur deyip geçivereyim.

Uzun lafın kısası, Emma'yı beğendim. Bazı eleştirmenler "ne gerek vardı canım Emma gibi bilinen bir romanı yeniden uyarlamaya" demişler ama bence haksızlık etmişler. Gerek anlatım, gerek oyunculuk, gerek de İngiltere'nin muhteşem doğa manzaraları nedeniyle Emma gayet de izlenmeye değer.

Not: Tepedeki fotoğrafı arakladığım, diziden nice güzel fotoğrafla bezeli bir tumblr sayfası ziyaret etmek isterseniz buyrun My Dearest Emma

Not2: Romola Garai Emma rolüyle bu seneki Golden Globes'da en iyi (mini dizi) kadın oyuncu kategorisinde adaydı. Ödülü Temple Grandin rolüyle Claire Danes aldı.

Not3: Emma'nın dört bölümü de Youtube'da mevcut. "Emma 2009" diye aratırsanız çıkıyor.

Not4: Televizyon için epey güzel işler yapıyorlar bu aralar. Emma, Al Pacino'lu You Don't Know Jack ve tabi ki aldığı ödülle iyice merak ettiğim Claire Danes'li Temple Grandin bunlardan bazıları.

Books for Christmas?

Önce bizimçocuk eğlencesine izletti. Sonra başka bloglarda rastladım. Olayı milli bir mesele haline getirmeye çalışan insanlar olduğunu o zaman gördüm. Zaten Youtube'da da bir miktar kötü comment alınca anne ya da babası açıklama yapma gereği hissetmiş oğlumuz bu video'da üç yaşındaydı ve aslında kitapları da seven bir çocuktur sadece Noel'de hediye olarak kitap alınmayacağına inanıyor diye. Huffington Post'un haberine göre bir çocuk kitapları editörü twitter'da "i hate that kid" diye yazmış. Bir başka editör "please tell me he is an anomaly" demiş.

İnsanlar ne kadar acımasız, ne kadar peşinhükümlü. Bir dakikalık bir video'dan çocuk ve ailesi hakkında analizler çıkarıp birtakım yargılara varabiliyorlar. Amerika'nın ignorant, hiç bir şeyden haberi olmayan ortalama insan halini küçük bir çocuğun üstüne yıkıyorlar. Sarah Palin ile bir tutan bile var! Üç yaşında bir veletten bahsediyoruz. Komik işte gül geç. Yok illa bir mesaj verme, bir laf sokma kaygısı. Çocukken, üstelik bu veletten yaşça daha büyük bir veletken, doğum günlerimde ve yılbaşında oyuncak almak isterdim hediye olarak. Kitaba burun kıvırırdım. Bu gayet anlaşılabilecek, çocukça bir istek değil mi?

Bu arada ben en çok eli belinde suratında ciddi bir ifade "Now who are these for?" demesine bayıldım.



Bir sene sonra -geçtiğimiz Noel'de- çekilmiş hediye açma merasimi de burada. Babanın sesindeki endişe ve sonra gelen rahatlama nasıl da bariz. İnsanlar kötü niyetli. Başka bir açıklaması yok bence bir önceki sene aldığı yorumların.

Kirpiklerimin Gölgesi

"Zehrin tortusu dibe çökeceği yerde kafamda birikti. Çünkü insan vücudunun dibi sanıldığı gibi ayakları değil, kafasıdır, zihnidir. Bütün ömrün tortusu işte buraya çöker."

Şebnem İşigüzel, Kirpiklerimin Gölgesi (s. 70)

Annesini öldüren 11 yaşındaki bir kız çocuğunun karanlık hikayesi. İnsanı rahatsız eden bir kitap Kirpiklerimin Gölgesi. Aslında elime aldığımda sayfaları üçer beşer çevirdiğim, gayet hızlı okunabilen son derece akıcı bir metin. Ama bir yandan da kolay okunamayan bir kitap. Konusu itibari ile insanın kolay kolay okumak istemeyeceği bir hikaye.

Anne katili olmak baba katili olmaya benzemez. Anneye atfedilen değerler babanınkinden farklıdır. Bir kere anne dokuz ay karnında taşır bebeğini. Sıkıntılı, zahmetli bir iş olmasının yanı sıra anne ile bebek arasında kurulan bir bağ vardır hamilelikte. Annenin vücudunun içinde ama aynı zamanda annenin dışında bir varlıktır bebek. Anneden beslenir. Kımıldar, hareket eder. Anne onu hisseder. Ama anneden bağımsız da bir bireydir aynı zamanda. Annenin dışındadır. İşte bu şahsına münhasır durum anne ile bebek arasındaki ilişkiyi babanınkinden farklı kılar.

Üstelik annenin koşulsuz şartsız bebeğini seveceğine, onu her türlü kötülükten koruyup kollayacağına dair genel bir kabul görüş vardır. Babadan kötülük gelebilir belki ama anneden gelmez. Anne gerekirse canını feda edendir. Bu yüzden anne katili olanı anlayamaz insanlar. Baba katili olan tarihte çok ama ya anne? Sanırım bu yüzden Türkiye'de yakın geçmişte gazetelerde geniş yer bulan iki anne cinayeti bu kadar şaşırttı insanları.

Şebnem İşigüzel'in de romanı bir anne katliyle açılıyor. Henüz 11 yaşındaki roman kahramanımız (adını hiç öğrenemiyoruz), bize annesini öldürdüğünü söylüyor. Sonra da polisi arayıp kendini ihbar ediyor. Yolun kenarına oturup polisin gelmesini bekliyor. Bu bekleyiş sürecinde bizimle beraber geçmişe dönüyor ve hikayesini anlatmaya başlıyor. Henüz 11 yaşında bir çocuğun aklınızın köşesinden geçirmeyeceğiniz türde şiddetle dolu hikayesini. Ne karakterin, ne de yaşadığı yerin ismi var. Her hangi bir şehirde, her hangi bir kız çocuğunun başından geçiyor olabilir. Yan komşunun kızı olabilir. Servis şoförünün kızı, bakkalın yeğeni olabilir. Olabilir. İlla ormanın içindeki bir kulübede değil, İstanbul'un en nezih semtinde yaşanıyor olabilir. (Gerçi yazar buna ne kadar vurgu yapıyor, söylemek istediği şeylerden biri gerçekten bu mu emin değilim. Zira karakterin karşısına çıkan iyilik timsali insanlar hep orta-üst sınıftandı.)

Sadece ensest ilişki/tecavüzle derdi olan bir roman değil Kirpiklerimin Gölgesi. Başka başka meselelere de el atıyor. Milliyetçilik bunlardan birisi. Yazar açıkça bahsetmemiş ama tahminime göre ana karakterin anneannesi Ermeni dönmesi. Katledilen onca insan hayatı, bizden olmayanı yaşatmayız anlayışı, açık açık yazılmasa da Türkiye'nin karanlık geçmişi ile de kısacık bir hesaplaşma da var romanda. Üstelik bu hesaplaşma romanın sonlarına doğru epey ön plana çıkıyor hatta kısa bir süre için temel hikayenin de önüne geçiyor.

Romandaki anlamlı eleştirilerden birisi de aile kavramına yapılıyor. Bize çocukluğumuzdan beri aşılanan mutlu aile tablosunu alt üst eden bir tarafı var romanın. Aile denen şey herkesin birbirini sevdiği, saygıda kusur etmediği kutsal bir yer değil aslında. Evet mutlu çocukluk, mutlu aile var ama bu genel geçer bir norm değil. Aileyi kutsal bir kurum olarak gören bu anlayışın örtemediği gerçeklikler var. Ailede şiddet var, dayak var, tecavüz var, ensest ilişki var. Ölüm var ailede. Aileyi kutsal saymakla da yok olmuyorlar.

Bir diğer mesele de sanırım dini inanışla ilgili. Dinin kendisi ile değil ama inanış şekliyle. Her şeyin Allah'tan geldiğine inanılan bir coğrafyada 11 yaşında küçük bir kız çocuğuna nasıl anlatacaksınız uğradığı tecavüzlerin, yaşadığı şiddetin, sevgisizliğin başına neden geldiğini? "Sebat et" mi diyeceksiniz, "vardır elbet bir sebebi". Koca bir yangın yeri gibiyken ortalık ve kimsenin sesi çıkmıyorken ve her gören üstelik bu büyük ayıba ortak olmayı seçiyorken nasıl açıklayacaksınız olan biteni?

En başta dediğim gibi okuyucuyu rahatsız eden bir roman Kirpiklerimin Gölgesi. Sert bir anlatım tarzı var. Elinden bırakmakla devam etmek arasında bocalatan bir kitap. Serbest çağrışımlarla hikayeyi anlatıyormuş gibi görünmesine rağmen kendi içinde tutarlı bir kurgusu var. Dili sade. Anlattığı şeyse yürek kanatacak cinsten.

Bir Dost

Polisiye tarzı kitapları küçüklüğümden beri severim. Bu sebepten dolayı Alexandre McCall Smith'in No. 1 Ladies Dedective Agency serisine balıklama atladım. Kitap zevkine güvendiğim, benim gibi polisiye roman tutkunu bir arkadaşım, serinin üçüncü kitabı için negatif bir yorum yazmıştı ama belki ilk kitap güzeldir diyerek başladım okumaya. Başlamaz olaydım. Ellerim kırılaydı da ilk sayfasını çeviremeyeydim.

Aslında hikayenin çıkış noktası enteresan. Botswana'da yaşayan Precious Ramotswe babasından miras kalan hayvan sürüsünü satıp eline geçecek parayla bir dedektiflik bürosu açmaya karar verir. The No.1 Ladies' Dedective Agency böylece kurulmuş olur. Ramotswe yıllar önce bir evlilik yapmış, bu evlilikten hamile kalmıştır. Doğumdan sonra bebeğini kaybetmiş, kocası ile de yolları ayrılmıştır. O gün bu gündür aşkla meşkle işi olmaz. Bir kadına yakıştırılmayan mesleklerden birine el atar ve dedektif olur. Yani düşününce sadece Afrika'da bir dedektiflik bürosu açan kadın karakter fikri enteresan. Geri kalan kısımlar biraz fazla klişe. Zaten kitap da klişelerle dolu. Kadın erkek eşitliğini bodoslama bir Batılı anlayış üzerinden vermeye çalışan yazarın yaptığı kötü genellemeler yüzünden kitabın sayfalarını koparıp koparıp yiyesim geldi. Bir yandan tam bir Batılı kibri ile "kadın erkek eşittir, her kadın erkeklerin yaptığı işleri yapabilir, misal dedektif olabilir" mesajını verirken, sapına kadar cinsiyetçi söylemleri kullanmaktan kaçınmıyor yazar. Kadın eli değen her ev çok güzeldir gibi ucuz cinsiyetçi söylemler bile vardı kitapta. Kurgu yok. Dedektiflik hikayeleri yaratıcılıktan uzak. Dili kötü. Ama allah McCall Smith'e yürü ya kulum demiş bi kere. Kitap tutmuş. Tutmakla kalmamış 10 tane de devam kitabı çiziktirmiş McCall Smith efendi. Bir de dizisini çekiyorlar. Bu sene HBO kanalında yayınlanmaya başladı.

Nasıl bu kadar popüler olmayı başarmış bir türlü anlamadım. Ben resmen nefret ettim kitaptan. Elime alıp okumak içimden gelmediği için uzun süre ilerleme kaydedemedim. Zira başladığım bir kitabı, isterse dünyanın en kötü kitabı olsun, ortasında bırakıp başka bir kitaba geçemiyorum ben. İlla bitirmem lazım. Anca okul kapandıktan sonra aldım elime. Kimi yeri hızla scanledim ama nihayetinde yarıda bırakmadım, okuyup bitirdim.

Türkçe'ye tercüme edildi mi bilmiyorum. Üşendiğim için bakmadım. Ama olur da bir yerde karşınıza çıkarsa yapacağınız şey basit. Sırtınızı kitaba dönün, hızlı adımlarla olay mahalini terk edin. Yoksa hayat çok üzücü bir hale gelebilir.

İmza: Bir dost.